Er zijn aanwijzingen dat Leonardo da Vinci rond het jaar 1500 al experimenteerde met een soort van toverlantaarn, maar waarschijnlijker is dat die rond 1650 werd ontworpen in Nederland, en wel door onze eigen Nedserlandse wiskundige en alleskunner Christiaan Huygens (1629-1695) uit Leiden. 

De eerste vermelding van zijn projectieapparaat vinden we in een manuscript uit 1659, waarin hij een korte opsomming van zijn uitvindingen geeft. Even later geeft hij in een brief aan zijn Franse vriend Petit een uitleg bij een aantal schetsen ‘Pour des répresentation par le moyen de verres convexes à la lampe’ (voor vertoningen door middel van convexe glazen voor de lamp). 

"Gênante vertoningen"

Veel ruchtbaarheid heeft Huygens zelf trouwens niet gegeven aan zijn uitvinding, en hij was er bepaald niet trots op. In een brief aan zijn broer Lodewijk (1662) legt hij uit waarom: ‘De mensen zijn aardig genoeg om bewondering te veinzen, maar later drijven ze er de spot mee, en niet zonder reden.’ Hij vond het ook gênant dat charlatans het instrument gingen gebruiken om mensen bang te maken. De Duitse wetenschapper Athanasius Kircher (1602-1680) - die ook wel als uitvinder wordt genoemd - schijnt daar ook aan meegedaan te hebben. Zelfs kardinalen spaarde hij niet met zijn morbide grapjes door bijvoorbeeld op onverwachte ogenblikken duivelskoppen te projecteren.

Volgens Van Dale is een toverlantaarn: een toestel waarmee men op een wit scherm of een lichte wand in een donker vertrek vergrote beelden van op glas geschilderde voorstellingen of van fotografische diapositieven kan projecteren. Een eenvoudig principe dus. Maar in de praktijk komt daar nog heel wat techniek bij kijken.

Hieronder een foto van een toverlantaarn uit ca 1900, met daaronder een beschrijving van de onderdelen.

1. projectielens die meestal d.m.v. een schroefdraad bevestigd is aan de lenshouder (a1)
2. scherpstelknop (beweegt de lens naar voren of naar achteren voor het scherpstellen van het geprojecteerde beeld)
3. filterhouder (voor b.v. gekleurd glas) voorop de lens
4. afdekklep, scharnierend (dimt het licht en beschermt de lens)
5. condensorhouder met condensor (verdeelt het licht gelijkmatig over de lantaarnplaat)
6. schoorsteen of schoorsteendak (veroorzaakt trek voor de olielamp en voert rook en warmte af)
7. deurtje aan de zijkant, meestal voorzien van een rond raampje met
8. venstertje van donker gekleurd glas, waardoor het branden van de lamp in de gaten kon worden gehouden
9. lamphuis
10. ventilatieopeningen
11. achterdeurtje, naar boven scharnierend
12. klemmende houder voor de (houten) platenschuif
13. lamp (brandde op olie, gas of elektriciteit), de olielamp is hier wat naar achteren geschoven zodat de regelaars te zien zijn
14. draaiknop voor het verschuiven van het optische gedeelte.

Veel toverlantaarns hebben ook nog een holle spiegel tegen de achterwand die het licht van de lamp reflecteert, en soms ook een hitte-absorberend filter dat voor de lamp geplaatst is om de condensor te beschermen. 

(Bron: Luikerwaal.com)

In Museum Sloten is een grote 'exploded view' (de onderdelen als het ware uit elkaar 'geëxplodeerd') te zien waarin je dit allemaal zelf kunt bekijken en begrijpen.

Nemo heeft een mooie animatie gemaakt met uitleg van de werking: 

Geschilderd op glas

De vroegste lantaarnplaten werden allemaal met de hand geschilderd. Dat kon op talloze manieren, en in handleidingen en instructieboeken worden al die technieken uitgebreid beschreven: hoe je transparante pigmenten maakt, recepten voor verf, welke lak de schildering het beste beschermde, welke gereedschappen je nodig had, enzovoort.

Schilderen op glas is namelijk best lastig. Op de eerste plaats omdat glas erg glad is zodat verf er maar moeilijk op hecht en de kleuren makkelijk in elkaar overlopen. Bovendien zijn de geschilderde afbeeldingen erg klein en zelfs de kleinste afwijking valt enorm op als die zo sterk vergroot wordt op het scherm. En naarmate de techniek van de toverlantaarn beter werd met vooral betere lichtbronnen en optische systemen, was er zeer gededailleerd doorzichtig schilderwerk nodig.

Handgeschilderde plaatjes uit ongeveer 1850, uit de serie 'Aladdin en de wonderlamp'.

Decalcomanie: veredelde 'plakplaatjes' (vanaf ongeveer 1875)

Decalcomanie is het overbrengen van afbeeldingen op een speciaal geprepareerd papier naar het oppervlak van materialen, zoals porselein of aardewerk, en voor de toverlantaarn natuurlijk op glas. Plakplaatjes dus. De techniek werd aanvankelijk gebruikt door professionele lantaarnplaat-fabrikanten, maar gaandeweg ook steeds vaker door amateurs en hobbyisten.

Voor dat thuisgebruik thuis werden de plaatjes geleverd op vellen, al dan niet ook met de bijbehorende lege glasplaten. Je moest de plaatjes dan uitknippen, vochtig maken en dan overbrengen op het glas. Als je dan het papier verwijderde, bleven de afbeeldingen op de glasplaat achter.

Decalcomanie: vel met 'plakplaatjes' voor thuisgebruik 

Fotografische plaatjes (vanaf circa 1850)

De komst van de fotografie bood ook ongekende mogelijkheden voor het maken van lantaarnplaatjes. Talloze series zijn er gemaakt van verre en bijzondere streken. Mensen die nooit een verre reis maakten konden zo via de toverlantaarn toch kennismaken met die vreemde werelden.

Foto-plaatje van de pyramide van Cheops in Egypte

Soms werden die foto-plaatjes dan toch weer met de hand overschilderd in doorschijnende kleuren voor een realistisch effect.